Η ζήλια είναι αναμφίβολα μια πηγή βασάνων, αλλά μπορούμε ακόμα να τη δούμε σαν έκφραση ενός ενστίκτου που συμβάλλει στη συνοχή ενός ζευγαριού και την επιβίωση των παιδιών του. Ο θυμός μπορεί να είναι καταστροφικός, αλλά από την οπτική γωνία της εξέλιξης είναι κάτι που μας επιτρέπει να απαλλαγούμε από οτιδήποτε θα μπορούσε να μας βλάψει ή να εμποδίσει την πραγματοποίηση των σχεδίων μας.
Πολλοί ψυχολόγοι συμφωνούν με τον Αριστοτέλη, για τον οποίο ένα συναίσθημα είναι κατάλληλο όταν προσαρμόζεται σε μια κατάσταση και εκφράζεται με μια ένταση ανάλογη με τις συνθήκες. Μπροστά στην αδικία, ο γεμάτος αγανάκτηση θυμός μπορεί να είναι κατάλληλος, ενώ μια έκρηξη καταστροφικής οργής δεν είναι. Μετά την απώλεια ενός αγαπημένου προσώπου, η θλίψη είναι κατάλληλη, ενώ η απόγνωση και η κατάθλιψη είναι δυσανάλογες και έρχονται σε σύγκρουση με τη μακροπρόθεσμη ευφορία του ατόμου. Πρόσφατα ένιωσα αβάσταχτη θλίψη όταν συνέβη ο μεγάλος σεισμός στο Νεπάλ, όπου ζω τον περισσότερο καιρό. Αλλά όταν πέρασε αυτή η στιγμή, κατέληξα στο συμπέρασμα ότι αντί να πέσω σε μια κατάσταση απόγνωσης στη σκέψη ότι όλα όσα είχαν χτιστεί, έπρεπε να ξαναχτιστούν, θα ήταν προτιμότερο να κινητοποιήσω την ενέργειά μου για να βοηθήσω τα θύματα, πράγμα που κάναμε καθώς η Karuna-Shechen βοήθησε περισσότερους από 200.000 ανθρώπους σε 620 χωριά.
Αυτό που είναι ευνοϊκό για την επιβίωσή μας από την οπτική γωνία της εξέλιξης, ωστόσο, δεν συμβάλλει αναγκαστικά στην προσωπική μας ευημερία. Δεν μπορούμε να πούμε ότι η ζήλια, ο θυμός ή ο φθόνος προάγουν την εσωτερική γαλήνη. Ο αχαλίνωτος ερωτικός πόθος μπορεί να είναι εξαιρετικός για την αναπαραγωγή των γονιδίων, αλλά είναι πηγή στενοχώριας λόγω του γεγονότος ότι εμφανίζεται ξανά και ξανά, και δεν επιτυγχάνει ποτέ μόνιμη ικανοποίηση. Από την άλλη, δεν είναι σίγουρο ότι η συμπόνια ή η φώτιση είναι χρήσιμη για την αναπαραγωγή. Ο επιτυχημένος ερημίτης που διαλογίζεται διαρκώς και ζει μέσα στη μοναξιά στα βουνά δεν κάνει πολλά για την αναπαραγωγή των γονιδίων.
ΚΡΙΣΤΟΦ (ψυχίατρος): Παρότι είναι απομονωμένοι, οι ερημίτες για τους οποίους μιλάς συμβάλλουν με τον δικό τους τρόπο στην ευημερία όλων των ανθρώπων καθώς δεν αυξάνουν τη βία και την υλιστική στάση του κόσμου και λειτουργούν ως παραδείγματα.
Είναι αλήθεια ότι τα συναισθήματα είναι μέρος της γενετικής μας κληρονομιάς ως ανθρώπινα όντα και είναι βαθιά χαραγμένα στον εγκέφαλό μας. Μετά ενισχύονται από την εκπαίδευσή μας και το πολιτιστικό μας περιβάλλον. Όλα τα συναισθήματα μάς είναι χρήσιμα – θυμός, θλίψη, φόβος, άγχος, ντροπή. Όλα έχουν πολύ συγκεκριμένες λειτουργίες. Μας υπηρετούν καλά, στον βαθμό που δεν φτάνουν σε υπερβολικά υψηλά επίπεδα έντασης ή δεν διαρκούν υπερβολικά πολύ και δεν χάνουμε επαφή με τον σκοπό. Από εξελικτική σκοπιά, αρνητικά ή δυσάρεστα συναισθήματα συχνά συνδέονται με επικίνδυνες καταστάσεις, ίσως απειλητικές για τη ζωή. Ο θυμός μάς επιτρέπει να απειλήσουμε τους άλλους (και έτσι να αποφύγουμε σωματικές μάχες που μπορεί να έχουν μεγάλο κόστος). Ο φόβος μάς κάνει να αποφεύγουμε πιθανούς κινδύνους (και ενθαρρύνει την προσοχή, στις καλύτερες περιπτώσεις, ή τη φυγή στις χειρότερες). Η θλίψη μάς κάνει να κόβουμε ταχύτητα και να σκεφτόμαστε, και ούτω καθεξής. Τα θετικά συναισθήματα, από την άλλη, συνδέονται με καταστάσεις στις οποίες αναζητούνται πηγές (τροφή, ανάπαυση, ή ευχαρίστηση όπως παιχνίδια ή σεξουαλικές σχέσεις).
Πολλοί ψυχολόγοι συμφωνούν με τον Αριστοτέλη, για τον οποίο ένα συναίσθημα είναι κατάλληλο όταν προσαρμόζεται σε μια κατάσταση και εκφράζεται με μια ένταση ανάλογη με τις συνθήκες. Μπροστά στην αδικία, ο γεμάτος αγανάκτηση θυμός μπορεί να είναι κατάλληλος, ενώ μια έκρηξη καταστροφικής οργής δεν είναι. Μετά την απώλεια ενός αγαπημένου προσώπου, η θλίψη είναι κατάλληλη, ενώ η απόγνωση και η κατάθλιψη είναι δυσανάλογες και έρχονται σε σύγκρουση με τη μακροπρόθεσμη ευφορία του ατόμου. Πρόσφατα ένιωσα αβάσταχτη θλίψη όταν συνέβη ο μεγάλος σεισμός στο Νεπάλ, όπου ζω τον περισσότερο καιρό. Αλλά όταν πέρασε αυτή η στιγμή, κατέληξα στο συμπέρασμα ότι αντί να πέσω σε μια κατάσταση απόγνωσης στη σκέψη ότι όλα όσα είχαν χτιστεί, έπρεπε να ξαναχτιστούν, θα ήταν προτιμότερο να κινητοποιήσω την ενέργειά μου για να βοηθήσω τα θύματα, πράγμα που κάναμε καθώς η Karuna-Shechen βοήθησε περισσότερους από 200.000 ανθρώπους σε 620 χωριά.
Αυτό που είναι ευνοϊκό για την επιβίωσή μας από την οπτική γωνία της εξέλιξης, ωστόσο, δεν συμβάλλει αναγκαστικά στην προσωπική μας ευημερία. Δεν μπορούμε να πούμε ότι η ζήλια, ο θυμός ή ο φθόνος προάγουν την εσωτερική γαλήνη. Ο αχαλίνωτος ερωτικός πόθος μπορεί να είναι εξαιρετικός για την αναπαραγωγή των γονιδίων, αλλά είναι πηγή στενοχώριας λόγω του γεγονότος ότι εμφανίζεται ξανά και ξανά, και δεν επιτυγχάνει ποτέ μόνιμη ικανοποίηση. Από την άλλη, δεν είναι σίγουρο ότι η συμπόνια ή η φώτιση είναι χρήσιμη για την αναπαραγωγή. Ο επιτυχημένος ερημίτης που διαλογίζεται διαρκώς και ζει μέσα στη μοναξιά στα βουνά δεν κάνει πολλά για την αναπαραγωγή των γονιδίων.
ΚΡΙΣΤΟΦ (ψυχίατρος): Παρότι είναι απομονωμένοι, οι ερημίτες για τους οποίους μιλάς συμβάλλουν με τον δικό τους τρόπο στην ευημερία όλων των ανθρώπων καθώς δεν αυξάνουν τη βία και την υλιστική στάση του κόσμου και λειτουργούν ως παραδείγματα.
Είναι αλήθεια ότι τα συναισθήματα είναι μέρος της γενετικής μας κληρονομιάς ως ανθρώπινα όντα και είναι βαθιά χαραγμένα στον εγκέφαλό μας. Μετά ενισχύονται από την εκπαίδευσή μας και το πολιτιστικό μας περιβάλλον. Όλα τα συναισθήματα μάς είναι χρήσιμα – θυμός, θλίψη, φόβος, άγχος, ντροπή. Όλα έχουν πολύ συγκεκριμένες λειτουργίες. Μας υπηρετούν καλά, στον βαθμό που δεν φτάνουν σε υπερβολικά υψηλά επίπεδα έντασης ή δεν διαρκούν υπερβολικά πολύ και δεν χάνουμε επαφή με τον σκοπό. Από εξελικτική σκοπιά, αρνητικά ή δυσάρεστα συναισθήματα συχνά συνδέονται με επικίνδυνες καταστάσεις, ίσως απειλητικές για τη ζωή. Ο θυμός μάς επιτρέπει να απειλήσουμε τους άλλους (και έτσι να αποφύγουμε σωματικές μάχες που μπορεί να έχουν μεγάλο κόστος). Ο φόβος μάς κάνει να αποφεύγουμε πιθανούς κινδύνους (και ενθαρρύνει την προσοχή, στις καλύτερες περιπτώσεις, ή τη φυγή στις χειρότερες). Η θλίψη μάς κάνει να κόβουμε ταχύτητα και να σκεφτόμαστε, και ούτω καθεξής. Τα θετικά συναισθήματα, από την άλλη, συνδέονται με καταστάσεις στις οποίες αναζητούνται πηγές (τροφή, ανάπαυση, ή ευχαρίστηση όπως παιχνίδια ή σεξουαλικές σχέσεις).
Αλλά αυτό που είναι ευχάριστο δεν παίρνει ποτέ προτεραιότητα απέναντι σε αυτό που είναι επικίνδυνο. Στη φύση, πρέπει κανείς να διαχειριστεί τον κίνδυνο πριν αναζητήσει ευχάριστες καταστάσεις. Αυτός είναι ο λόγος που τα αρνητικά συναισθήματα κυριαρχούν έναντι των θετικών – ως προς τη σαφήνεια, την ένταση, την εκρηκτικότητα και την ικανότητά τους να τραβούν την προσοχή μας. Αλλά χωρίς τα θετικά συναισθήματα δεν θα αντέχαμε μακροπρόθεσμα. Όταν ο κίνδυνος έχει περάσει, τα θετικά συναισθήματα μάς κάνουν ανοιχτούς και ανανεώνουν την ικανότητά μας να συνδεόμαστε με τους άλλους, να εξασφαλίζουμε πόρους, να βρίσκουμε λύσεις. Είναι το καύσιμό μας για να προχωρήσουμε. Τα αρνητικά συναισθήματα είναι λιγάκι όπως οι φωνακλάδες σε μια οικογένεια. Αντιδρούν πιο γρήγορα, φωνάζουν πιο δυνατά και κάνουν όλη τη φασαρία στο οικογενειακό τραπέζι. Αλλά χωρίς τα θετικά συναισθήματα, κανείς δεν θα ερχόταν για το γεύμα επειδή δεν θα ήταν τίποτε άλλο από κόλαση. Ο Descartes υποστηρίζει την άποψη αυτή στον επίλογο της πραγματείας του The passions of the soul (Τα πάθη της ψυχής). Αφού έχει περιγράψει τα πάθη, λέει ουσιαστικά, τώρα που τα ξέρουμε όλα, ας μην τα φοβόμαστε πια επειδή είναι όλα καλά από τη φύση τους. Το κλειδί είναι απλώς να αποφεύγουμε την ακατάλληλη ή υπερβολική χρήση.
ΑΛΕΞΑΝΤΡ (φιλόσοφος): Για να πετύχουμε απελευθέρωση από τα ενοχλητικά συναισθήματα, πρέπει πρώτα να σταματήσουμε να τα αντιμετωπίζουμε σαν εχθρούς, αντιπάλους που πρέπει να νικήσουμε. Αντίθετα, πρέπει να τα βλέπουμε σαν αγγελιαφόρους, ακόμα και σαν σήματα συναγερμού. Μετά, πρέπει να προσπαθήσουμε να κάνουμε καλή χρήση τους. Αυτό που βρίσκω θλιβερό είναι το είδος της αυτοεπιβεβαίωσης που ασυνείδητα μετατρέπεται σε περηφάνια: «Εγώ έτσι είμαι. Εκνευρίζομαι εύκολα. Αυτός είμαι. Αυτή είναι η φύση μου». Η περιφρόνηση του εαυτού είναι σίγουρα μια καταστροφή, αλλά το να κλεινόμαστε σε μια υπερβολική περηφάνια δεν είναι μικρότερη καταστροφή. Ο πειρασμός είναι μεγάλος να μετατρέψουμε το δηλητήριο στο αντίδοτό του. Αλλά ο σοφός άνθρωπος, όπως το παιδί, δεν έχει ανάγκη για αυτοεπιβεβαίωση - είναι πλήρως αυτό που είναι, και αυτό είναι όλο.
Το να μη φοβάστε πια τα αρνητικά συναισθήματα είναι ένα μεγάλο βήμα μπροστά. Οι φόβοι που μας ταλαιπωρούν σήμερα ίσως μας έσωσαν τη ζωή στην παιδική μας ηλικία. Μέχρι σήμερα παλεύω απέναντι σε δύο πολύ επίμονα εμπόδια: το υπερβολικό άγχος και την ανυπομονησία. Αλλά αν σκεφτώ το παρελθόν, βλέπω ότι και τα δύο αυτά έχουν μια λειτουργία να σώσουν τη ζωή μου, ωθώντας με να ξεπεράσω την παραίτηση, την απόγνωση και τα χίλια εμπόδια που χρειάστηκε να ξεπεράσω. Αλλά τώρα, σήμερα, όλα είναι μια χαρά. Μπορώ να συνεχίσω στον δρόμο μου χωρίς τα βαρίδια αυτά.
ΑΛΕΞΑΝΤΡ (φιλόσοφος): Για να πετύχουμε απελευθέρωση από τα ενοχλητικά συναισθήματα, πρέπει πρώτα να σταματήσουμε να τα αντιμετωπίζουμε σαν εχθρούς, αντιπάλους που πρέπει να νικήσουμε. Αντίθετα, πρέπει να τα βλέπουμε σαν αγγελιαφόρους, ακόμα και σαν σήματα συναγερμού. Μετά, πρέπει να προσπαθήσουμε να κάνουμε καλή χρήση τους. Αυτό που βρίσκω θλιβερό είναι το είδος της αυτοεπιβεβαίωσης που ασυνείδητα μετατρέπεται σε περηφάνια: «Εγώ έτσι είμαι. Εκνευρίζομαι εύκολα. Αυτός είμαι. Αυτή είναι η φύση μου». Η περιφρόνηση του εαυτού είναι σίγουρα μια καταστροφή, αλλά το να κλεινόμαστε σε μια υπερβολική περηφάνια δεν είναι μικρότερη καταστροφή. Ο πειρασμός είναι μεγάλος να μετατρέψουμε το δηλητήριο στο αντίδοτό του. Αλλά ο σοφός άνθρωπος, όπως το παιδί, δεν έχει ανάγκη για αυτοεπιβεβαίωση - είναι πλήρως αυτό που είναι, και αυτό είναι όλο.
Το να μη φοβάστε πια τα αρνητικά συναισθήματα είναι ένα μεγάλο βήμα μπροστά. Οι φόβοι που μας ταλαιπωρούν σήμερα ίσως μας έσωσαν τη ζωή στην παιδική μας ηλικία. Μέχρι σήμερα παλεύω απέναντι σε δύο πολύ επίμονα εμπόδια: το υπερβολικό άγχος και την ανυπομονησία. Αλλά αν σκεφτώ το παρελθόν, βλέπω ότι και τα δύο αυτά έχουν μια λειτουργία να σώσουν τη ζωή μου, ωθώντας με να ξεπεράσω την παραίτηση, την απόγνωση και τα χίλια εμπόδια που χρειάστηκε να ξεπεράσω. Αλλά τώρα, σήμερα, όλα είναι μια χαρά. Μπορώ να συνεχίσω στον δρόμο μου χωρίς τα βαρίδια αυτά.
Υπάρχουν εργαλεία επιβίωσης που λειτουργούν για μια περίοδο και τα οποία πρέπει μετά να εγκαταλείψουμε προκειμένου να προχωρήσουμε. Οι Έλληνες φιλόσοφοι, οι σκεπτικιστές στην προκειμένη περίπτωση, έχουν μια ωραία εικόνα γι' αυτό: μιλούν για καθαρτικά φάρμακα, δηλαδή για θεραπείες που εξαλείφονται μαζί με την αρρώστια που θεραπεύουν. Συγχωρέστε με που είμαι κάπως ωμός αλλά το καλύτερο παράδειγμα είναι ένα καθαρτικό που φεύγει από το σώμα μαζί με τα προβλήματα που λύνει!
ΚΡΙΣΤΟΦ (ψυχίατρος): Είναι αλήθεια, τα αρνητικά συναισθήματα πραγματικά μας πληγώνουν και στοιχίζουν πολύ, αλλά μερικές φορές και τα θετικά συναισθήματα είναι προβληματικά. Η χαρά, για παράδειγμα, κάνει την καρδιά μας να χτυπάει πιο γρήγορα, μας γεμίζει ενέργεια, αλλά ειδικά στα παιδιά μπορεί να μετατραπεί σε εκνευρισμό. Παρ' όλα αυτά, μας δίνει τόσα σε αντάλλαγμα ώστε τελικά είμαστε οι νικητές - τόσο ως προς τις ενδορφίνες όσο και ως προς την υπαρξιακή ικανοποίηση. Στην ουσία είναι όπως τα παιδιά, που μας γεμίζουν με πολλή ενέργεια και ένταση, αλλά μας δίνουν και μεγάλη χαρά μακροπρόθεσμα. Σκέφτομαι ιδιαίτερα στιγμές υπερβολής, όταν ξεφεύγει από τον έλεγχό μας, όταν η χαρά μάς αναστατώνει – κάποιες στιγμές που παραγίνεται, που το παρακάνουμε. Δεν δίνουμε σημασία στα σημάδια της κόπωσης που μας στέλνει το σώμα μας επειδή είμαστε σε μια κατάσταση ευφορίας. Αυτό είναι το πρόβλημα με την παθολογική χαρά που βρίσκουμε στη διπολική διαταραχή. Μας σπρώχνει σε υπερβολές, χωρίς καμία προσοχή, και στο τέλος σε ανθρώπινες και οικονομικές πανωλεθρίες (συγκρουσιακές σχέσεις και παθολογική σπατάλη).
MATIE (βουδιστής μοναχός): Γι' αυτόν τον λόγο είναι σημαντικό να σκεφτόμαστε καθαρά για την επίδραση της ψυχικής μας κατάστασης πάνω στην ποιότητα της ζωής μας, βραχυπρόθεσμα και μακροπρόθεσμα. Αν το δει κανείς αυτό από μια ορισμένη οπτική γωνία, μπορεί να φαίνεται φυσιολογικό να αναζητάμε διαρκώς αυτό που μας δίνει ευχαρίστηση, μόνο που αυτό σπάνια οδηγεί στην ευτυχία. Από την άλλη, θα μπορούσαμε να καλλιεργήσουμε μια βαθύτερη ικανοποίηση που δεν συνδέεται αναγκαστικά με ευχάριστες αισθήσεις και έτσι μπορεί να μοιάζει λιγότερο ελκυστική, αλλά στο τέλος μας φέρνει μια πιο βαθιά και διαρκή ολοκλήρωση.
ΚΡΙΣΤΟΦ (ψυχίατρος): Είναι αλήθεια, τα αρνητικά συναισθήματα πραγματικά μας πληγώνουν και στοιχίζουν πολύ, αλλά μερικές φορές και τα θετικά συναισθήματα είναι προβληματικά. Η χαρά, για παράδειγμα, κάνει την καρδιά μας να χτυπάει πιο γρήγορα, μας γεμίζει ενέργεια, αλλά ειδικά στα παιδιά μπορεί να μετατραπεί σε εκνευρισμό. Παρ' όλα αυτά, μας δίνει τόσα σε αντάλλαγμα ώστε τελικά είμαστε οι νικητές - τόσο ως προς τις ενδορφίνες όσο και ως προς την υπαρξιακή ικανοποίηση. Στην ουσία είναι όπως τα παιδιά, που μας γεμίζουν με πολλή ενέργεια και ένταση, αλλά μας δίνουν και μεγάλη χαρά μακροπρόθεσμα. Σκέφτομαι ιδιαίτερα στιγμές υπερβολής, όταν ξεφεύγει από τον έλεγχό μας, όταν η χαρά μάς αναστατώνει – κάποιες στιγμές που παραγίνεται, που το παρακάνουμε. Δεν δίνουμε σημασία στα σημάδια της κόπωσης που μας στέλνει το σώμα μας επειδή είμαστε σε μια κατάσταση ευφορίας. Αυτό είναι το πρόβλημα με την παθολογική χαρά που βρίσκουμε στη διπολική διαταραχή. Μας σπρώχνει σε υπερβολές, χωρίς καμία προσοχή, και στο τέλος σε ανθρώπινες και οικονομικές πανωλεθρίες (συγκρουσιακές σχέσεις και παθολογική σπατάλη).
MATIE (βουδιστής μοναχός): Γι' αυτόν τον λόγο είναι σημαντικό να σκεφτόμαστε καθαρά για την επίδραση της ψυχικής μας κατάστασης πάνω στην ποιότητα της ζωής μας, βραχυπρόθεσμα και μακροπρόθεσμα. Αν το δει κανείς αυτό από μια ορισμένη οπτική γωνία, μπορεί να φαίνεται φυσιολογικό να αναζητάμε διαρκώς αυτό που μας δίνει ευχαρίστηση, μόνο που αυτό σπάνια οδηγεί στην ευτυχία. Από την άλλη, θα μπορούσαμε να καλλιεργήσουμε μια βαθύτερη ικανοποίηση που δεν συνδέεται αναγκαστικά με ευχάριστες αισθήσεις και έτσι μπορεί να μοιάζει λιγότερο ελκυστική, αλλά στο τέλος μας φέρνει μια πιο βαθιά και διαρκή ολοκλήρωση.
*Από το βιβλίο "Τρεις φίλοι σε αναζήτηση της σοφίας", Christophe André, Alexandre Jollien, Matthieu Ricard, Εκδ. Πεδίο
