Έχει δημοσιεύσει μελέτες, μεταξύ άλλων, για τα προβλήματα που σχετίζονται με την αποσύνδεση, για την οριακή προσωπικότητα και τον αυτοακρωτηριασμό, για τη γνωστική ανάπτυξη των παιδιών και των ενηλίκων που έχουν υποστεί τραύμα, και για την ψυχοβιολογία του τραύματος. Είναι επίσης πρόεδρος της International Society for Traumatic Stress Studies, καθηγητής ψυχιατρικής στο Boston University Medical School, και Ιατρικός Διευθυντής του Trauma Center στο Justice Resource Institute στο Brookline της Μασαχουσέτης.
Στο βιβλίο του, “The Body Keeps the Score: Brain, Mind, and Body in the Healing of Trauma,” αποκαλύπτει τον τρόπο με τον οποίο το τραύμα αλλάζει τις συνδέσεις του εγκεφάλου, σε περιοχές όπως αυτές που σχετίζονται με την απόλαυση, τη συγκέντρωση, τον έλεγχο και την εμπιστοσύνη. Σε μια προσπάθεια να εφαρμόσει στην πράξη τα ευρήματά του με έναν τρόπο που βοηθά τους ανθρώπους να ζήσουν καλύτερα, εξηγεί πώς η συμπόνια και η εστίαση της προσοχής μας στον εσωτερικό μας κόσμο, μαζί με λίγη βοήθεια από την τεχνολογία, μπορούν να επανενεργοποιήσουν αυτές τις περιοχές του εγκεφάλου.
Στο βιβλίο του, “The Body Keeps the Score: Brain, Mind, and Body in the Healing of Trauma,” αποκαλύπτει τον τρόπο με τον οποίο το τραύμα αλλάζει τις συνδέσεις του εγκεφάλου, σε περιοχές όπως αυτές που σχετίζονται με την απόλαυση, τη συγκέντρωση, τον έλεγχο και την εμπιστοσύνη. Σε μια προσπάθεια να εφαρμόσει στην πράξη τα ευρήματά του με έναν τρόπο που βοηθά τους ανθρώπους να ζήσουν καλύτερα, εξηγεί πώς η συμπόνια και η εστίαση της προσοχής μας στον εσωτερικό μας κόσμο, μαζί με λίγη βοήθεια από την τεχνολογία, μπορούν να επανενεργοποιήσουν αυτές τις περιοχές του εγκεφάλου.
Το τραύμα είναι μια εμπειρία που παγιδεύει τους ανθρώπους σε μια κατάσταση ανημποριάς και τρόμου. Το πρώτο που νιώθεις όταν έρχεσαι αντιμέτωπος με μια τραυματική εμπειρία είναι το «Θεέ μου, δεν θα βγω ζωντανός από αυτό». Ο εγκέφαλος και το μυαλό σου βιώνουν μια τεράστια υπερδιέγερση, η οποία έχει σαν αποτέλεσμα να αλλάξει ο τρόπος που αντιλαμβάνεσαι τον κίνδυνο και το τι θεωρείς σημαντικό ή ασήμαντο για την επιβίωσή σου.
Τι προκαλεί το τραύμα;
Οι τρομακτικές εμπειρίες. Ο ξυλοδαρμός, ο εξευτελισμός μπροστά σε άλλους, ο εκφοβισμός, η παρενόχληση. Ουσιαστικά, είναι μια κατάσταση που χαρακτηρίζεται από την αδυναμία να κάνεις αυτό που χρειάζεται για να προστατεύσεις τον εαυτό σου. Τραύμα είναι να βρίσκεσαι σε μια κατάσταση στην οποία νιώθεις πως ό,τι και να κάνεις, δεν μπορείς να σταματήσεις αυτό που σου συμβαίνει.
Όλοι δεν έχουμε υποστεί τραύμα σε έναν βαθμό;
Άσχημα πράγματα συμβαίνουν σε όλους μας, όμως, καλώς εχόντων των πραγμάτων, με τον καιρό καταφέρνουμε να συνεχίσουμε τη ζωή μας και να βρούμε νέα ενδιαφέροντα. Η διαταραχή μετατραυματικού στρες ωστόσο είναι κάτι διαφορετικό, γιατί ξεκινάς να κάνεις παράλογα πράγματα ή να συμπεριφέρεσαι με τρόπους που δείχνουν ότι δεν ζεις 100% στο παρόν. Για αυτό ακούς τους γύρω σου να λένε πράγματα όπως: «Μα γιατί στεναχωριέσαι ή νευριάζεις ή φρικάρεις τόσο πολύ για κάτι τόσο ασήμαντο;» Ο λόγος είναι ότι έχουν γίνει αλλαγές στον εγκέφαλό σου που σε κάνουν να ερμηνεύεις κάποια μικρά πράγματα σαν απειλή ακόμα και για την ίδια σου τη ζωή.
Ένα από τα πιο δύσκολα πράγματα όταν έχεις υποστεί τραύμα είναι ότι κάποιες συμπεριφορές σου ενοχλούν ή τρομάζουν τους γύρω σου και σε κάνουν να ντρέπεσαι για τον εαυτό σου. Τα άτομα που έχουν υποστεί τραύμα χρειάζονται βοήθεια για να καταφέρουν να ρυθμίζουν αυτές τις αντιδράσεις. Το να τους φωνάζουμε να σταματήσουν να νιώθουν όπως νιώθουν ή να προσπαθούμε να τους πείσουμε ότι κάνουν λάθος δεν έχει κανένα αποτέλεσμα.
Επιστημονικά, τι συμβαίνει στον εγκέφαλο;
Πολλά και διάφορα πράγματα. Όταν συμβαίνει κάτι που απειλεί τη ζωή σου, εκκρίνεις ορμόνες άγχους, οι οποίες κανονικά έχουν σκοπό να σε κινητοποιήσουν ώστε να παλέψεις ενάντια στην απειλή. Αν όμως κάποιος σε έχει ακινητοποιήσει και δεν μπορείς να φροντίσεις για την ασφάλειά σου ή να πάρεις τον έλεγχο της κατάστασης, οι ορμόνες αυτές μπορεί να ξεκινήσουν να ενεργούν εναντίον σου και να διαταράξουν τη λειτουργία του μυαλού σου, αντί να ενεργοποιήσουν τους μύες σου για να κάνεις κάποια κίνηση που θα σε βοηθήσει.
Βασικά, οι ορμόνες του άγχους υπάρχουν για να σε βοηθήσουν είτε να φύγεις είτε να παλέψεις, ώστε να γλιτώσεις από την απειλή. Αν συνεχίσουν να εκκρίνονται, είτε θα παραμείνεις σε κατάσταση υπερδιέγερσης, είτε θα καταρρεύσεις. Αν αυτό συνεχιστεί για κάποιο καιρό, το σύστημα που διαθέτει ο εγκέφαλος για να φιλτράρει τις πληροφορίες αλλάζει. Έτσι γίνεσαι υπερβολικά ευαίσθητος σε κάποιους ήχους. Δυσκολεύεσαι να απομονώσεις τις πληροφορίες που δεν είναι σημαντικές. Σιγά σιγά, ξεκινάς να βλέπεις απειλές παντού. Αντί να εστιάζεις σε αυτό που συμβαίνει στο εδώ και τώρα, το μυαλό σου συνεχώς σκανάρει το περιβάλλον σου για απειλές, κι εσύ νιώθεις ότι δεν μπορείς να κάνεις τίποτα για αυτό.
Η αμυγδαλή (ο “ανιχνευτής καπνού” του εγκεφάλου) ενεργοποιεί συνεχώς τον συναγερμό και σου λέει “Είσαι σε κίνδυνο”. Ο πρόσθιος φλοιός του προσαγωγίου, ο οποίος κανονικά απομονώνει τις πληροφορίες που δεν είναι σημαντικές, δεν λειτουργεί σωστά, με συνέπεια πράγματα που άλλοι τα βρίσκουν απλώς δυσάρεστα ή εκνευριστικά, εσύ να τα αντιλαμβάνεσαι σαν απειλή για την ίδια σου τη ζωή.
Επίσης, ο μέσος προμετωπιαίος φλοιός (ο πύργος ελέγχου του μυαλού σου, που κανονικά σε βοηθά να παρατηρείς με ψυχραιμία τι συμβαίνει γύρω σου και να νιώθεις ότι έχεις τον έλεγχο της κατάστασης) συχνά απενεργοποιείται, με αποτέλεσμα να παγιδεύεσαι σε ορισμένες αντιδράσεις που δεν μπορείς να ελέγξεις πλήρως.
Άρα θα μπορούσαμε να πούμε ότι η ρίζα του προβλήματος βρίσκεται στην επεξεργασία των πληροφοριών;
Ναι, νομίζω ότι θα μπορούσαμε να το πούμε έτσι.
Πώς το τραύμα επηρεάζει τη μνήμη και πώς αυτό επηρεάζει τη διαδικασία της μάθησης;
Όταν ένας άνθρωπος εστιάζει στην απειλή, μπορεί να του γίνει πολύ δύσκολο να αφομοιώσει νέες πληροφορίες. Ο εγκέφαλός του δεν είναι και πολύ ανοιχτός στο να μάθει νέα πράγματα. Ίσως να φταίει ότι αυτές οι νέες πληροφορίες δεν έχουν και πολλή σημασία για ένα άτομο που έχει υποστεί τραύμα. Ό,τι δεν αποτελεί απειλή, δεν έχει σημασία. Έτσι, ο κόσμος φαίνεται αδιάφορος και ανούσιος, ακόμα κι αν συμβαίνουν ένα σωρό όμορφα πράγματα. Οι άνθρωποι που έχουν υποστεί τραύμα τείνουν να επαναλαμβάνουν τα ίδια συναισθήματα και τις ίδιες σκέψεις ξανά και ξανά. Γι' αυτό είναι τόσο σημαντικό κομμάτι της θεραπείας το να προσπαθήσουμε να ηρεμήσουμε τον εγκέφαλο αυτών των ανθρώπων, τόσο ώστε να μπορέσουν να συγκεντρωθούν, να επιτρέψουν την απορρόφηση νέων πληροφοριών και να ζήσουν νέες εμπειρίες που θα σημαίνουν κάτι για αυτούς.
Ο δυτικός κόσμος τείνει να διαχωρίζει μυαλό και σώμα. Μπορούμε να σπάσουμε αυτή την προκατάληψη με επιστημονικά επιχειρήματα;
Το θέμα με το τραύμα είναι ότι οι άνθρωποι που το έχουν υποστεί δεν νιώθουν ασφαλείς μέσα στο σώμα τους. Το σώμα σου συνεχίζει να αντιδρά σαν να είσαι ακόμα σε κίνδυνο, εδώ και τώρα. Ο βαθμός στον οποίο το σώμα σου συνεχίζει να αντιδρά έτσι δείχνει πόσο βαθύ είναι το τραύμα σου. Έτσι λοιπόν, το τραύμα εκφράζεται σαν λύπη, ανησυχία, οξυθυμία, υπερδιέγερση ή απλώς ένα γενικότερο μούδιασμα.
Συνεπώς, το τραύμα είναι ουσιαστικά μια κατάσταση όπου το σώμα νιώθει ανησυχία, υπερδιέγερση ή δεν νιώθει τίποτα απολύτως. Υπάρχουν πολλοί τρόποι να προσεγγίσουμε το τραύμα μέσα από το σώμα. Για παράδειγμα, μόλις ολοκληρώσαμε μια μελέτη σχετικά με τα οφέλη της γιόγκα για τη διαταραχή μετατραυματικού στρες, η οποία μας έδειξε ότι η γιόγκα βοηθά πολύ περισσότερο από οποιοδήποτε φάρμακο. Αυτό δεν σημαίνει ότι η γιόγκα θεραπεύει τη διαταραχή μετατραυματικού στρες. Βοηθάει όμως τους ανθρώπους να επιστρέψουν στο σώμα τους και να νιώσουν και πάλι ότι έχουν τον έλεγχο της ζωής τους.
Δείχνει επίσης στους ανθρώπους ότι πραγματικά μπορούν να κάνουν κάτι για να αλλάξουν αυτή την τρομερή αίσθηση πανικού και ανημποριάς που έχουν εσωτερικεύσει. Φυσικά, δεν λέω ότι η γιόγκα είναι η μία και μοναδική λύση — κανείς μέχρι τώρα δεν έχει μελετήσει αν το Tai Chi ή το τανγκό έχουν τα ίδια οφέλη. Υποψιάζομαι ότι, αν κάποιος έκανε μια μελέτη και για αυτά, τα αποτελέσματα θα ήταν πολύ ενδιαφέροντα και παραγωγικά.
Το βιβλίο σας έχει τίτλο “The body keep the score”, το οποίο σε ελεύθερη μετάφραση σημαίνει ότι το σώμα θυμάται τα πάντα. Πώς ακριβώς το κάνει αυτό;
Το σώμα θυμάται τα πάντα με κάθε πιθανό τρόπο. Όσον αφορά τα συναισθήματα τρόμου, κατάρρευσης ή υπερδιέγερσης, το σώμα θυμάται αλλάζοντας τις λειτουργίες του ανοσοποιητικού συστήματος — μετά το τραύμα, είσαι πιο επιρρεπής στις ασθένειες. Επίσης, το τραύμα επιταχύνει τη διαδικασία του γήρατος. Σε κάνει πιο ευάλωτο σε μια σειρά ασθενειών, σε κάνει να αισθάνεσαι ότι δεν είσαι ασφαλής, σε κάνει να χάσεις σε έναν βαθμό την αίσθηση της ευχαρίστησης και την αίσθηση ότι είσαι 100% ζωντανός.
Πώς γίνεται στην ίδια κατάσταση ή στο ίδιο περιβάλλον κάποιοι άνθρωποι να τραυματίζονται ενώ άλλοι όχι;
Αυτή είναι μια ερώτηση που γίνεται συχνά. Για τη δουλειά μου όμως, δεν βλέπω να έχει μεγάλη σημασία. Σπάνια μου τυχαίνει να δω έναν ασθενή και να σκεφτώ: “Αν μου συνέβαινε εμένα αυτό, θα ήμουν μια χαρά.” Διατηρώ, λοιπόν, τις επιφυλάξεις μου όταν ακούω να λένε για κάποιον ότι άντεξε σε μια δύσκολη κατάσταση.
Καμιά φορά, μπορεί ένας άνθρωπος να δείχνει σαν να μην έχει τραυματιστεί, αφού οι περισσότεροι από όσους έχουν υποστεί τραύμα βρίσκουν τρόπους να προσαρμοστούν ώστε να επιβιώσουν. Έτσι, καταφέρνουν να έχουν μια δουλειά και να είναι δημιουργικοί. Όμως, στην προσωπική τους ζωή μπορεί να μην αντέχουν την οικειότητα ή την σύγκρουση. Ο τρόπος με τον οποίο διαχειρίζονται το τραύμα, δηλαδή η αποσύνδεση, στην αρχή είναι ένας υγιής τρόπος διαχείρισης της κατάστασης που τους επιτρέπει να συνεχίσουν τη ζωή τους αποφεύγοντας τις συνέπειες του τραύματος. Οι γύρω τους μπορεί να πιστεύουν ότι άντεξαν, αφού τα πάνε τόσο καλά στις σπουδές τους, για παράδειγμα. Αυτοί, όμως, όταν γυρνάνε σπίτι, μπορεί να ξεριζώνουν τα μαλλιά τους ή να κόβουν το δέρμα τους. Για αυτό, λοιπόν, πριν πω για κάποιον ότι άντεξε, προτιμώ να τον γνωρίσω καλά.
Βάσει αυτών των διαπιστώσεων, πώς μπορούμε να βελτιώσουμε την προσέγγισή μας όσον αφορά την εκπαίδευση και τις πολιτικές στον τομέα αυτόν;
Χαίρομαι που μου κάνετε αυτή την ερώτηση. Κάτι σημαντικό που μπορούμε να διδάξουμε, κατά τη γνώμη μου, είναι ότι υπάρχουν ορισμένοι τρόποι με τους οποίους μπορούμε να διαχειριζόμαστε τα συναισθήματά μας. Κάτι πολύ βασικό είναι η αναπνοή. Μπορούμε να αρχίσουμε πολύ απλά από το να μάθουμε να αναπνέουμε βαθιά και αργά. Αυτό αλλάζει τη μεταβλητότητα του καρδιακού ρυθμού μας. Και όταν βελτιώνουμε τη μεταβλητότητα του καρδιακού ρυθμού μας, νιώθουμε ότι ελέγχουμε περισσότερο τα πράγματα.
Στο σχολείο, αντί να τιμωρούμε τα παιδιά και να τους κουνάμε το δάχτυλο, μπορούμε να ξεκινήσουμε να τους μαθαίνουμε πώς να βρίσκουν ένα μέρος στο οποίο να αισθάνονται καλά, πώς να παίρνουν λίγο χρόνο για τον εαυτό τους, πώς να οργανώνουν τη μέρα τους, πώς να βρίσκουν τρόπους που θα τα βοηθήσουν να νιώσουν ασφάλεια. Μπορούμε να μάθουμε να ενεργοποιούμε τις λειτουργίες αυτορρύθμισης μας — αυτό πρέπει να αποτελεί βασικό στοιχείο όλων των σχολικών προγραμμάτων. Να βάζουμε στη μέρα μας μια μορφή έντονης σωματικής άσκησης στην οποία νιώθουμε ότι είμαστε καλοί και τα καταφέρνουμε. Όταν το παιδί μας κάνει ένα ξέσπασμα, αντί να του φωνάζουμε και να το τρομάζουμε, μπορούμε να το πηγαίνουμε σε ένα δωμάτιο με μαλακά μαξιλάρια, να ξαπλώνει για λίγο εκεί, να νιώθει την απαλότητα των μαξιλαριών και να ακούει χαλαρωτική μουσική.
Πιστεύω επίσης ότι και η φαντασία μπορεί να βοηθήσει πολύ στην αντιμετώπιση του τραύματος. Ένας από τους αγαπημένους μου τρόπους να ενθαρρύνω τη χρήση της για αυτόν τον σκοπό είναι μέσα από το θέατρο. Ζητώ, δηλαδή, από τους ασθενείς μου να ενσαρκώσουν έναν διαφορετικό ρόλο. Αν βιώνεις μια διαρκή κατάρρευση, θα βοηθούσε να ενσαρκώσεις κάποιον σαν τον Ιούλιο Καίσαρα - για να νιώσεις πώς είναι να είσαι κάποιος άλλος από τον τωρινό σου εαυτό. Να βιώσεις το πώς είναι να νιώθεις στο σώμα σου και βαθιά μέσα σου κάτι διαφορετικό από αυτό που έχεις συνηθίσει. Ή για τα παιδιά που κοροϊδεύουν τα άλλα παιδιά, να παίξουν σε μια παράσταση και να νιώσουν πώς είναι να πληγώνεσαι, να δουν πώς είναι να είσαι εσύ αυτός που τον κοροϊδεύουν. Η ενσάρκωση μιας φανταστικής κατάστασης μπορεί να είναι μια πολύ δυνατή εμπειρία, να σε κάνει να δεις τελείως διαφορετικές λύσεις και να ενσαρκώσεις άλλες επιλογές.
Τι άλλο μπορούμε να κάνουμε;
Να επιτρέψουμε στους ανθρώπους αυτούς να μιλήσουν ανοιχτά. Το τραύμα είναι μια πραγματικότητα και ένα από τα δυσκολότερα πράγματα σχετικά με αυτό είναι ότι συχνά το κρατάμε μυστικό. Μετά την 11η Σεπτέμβρη στη Νέα Υόρκη, έχει σχεδόν εξαλειφθεί η διαταραχή μετατραυματικού στρες, γιατί οι άνθρωποι μπόρεσαν να μιλήσουν για το τραύμα, να το μοιραστούν και να είναι ενεργά κοντά ο ένας στον άλλο. Όταν ένα τραύμα είναι κρυφό, όπως η ενδοοικογενειακή βία ή η παιδική κακοποίηση, δεν μπορείς πάντα να μιλήσεις για αυτό και κρατάς το μυστικό μέσα σου. Είναι όμως σημαντικό να μπορέσεις να πεις τι έγινε και να επιτρέψεις στον εαυτό σου και στους γύρω σου να γνωρίζουν τι συμβαίνει.
Οι περισσότεροι άνθρωποι που έχουν υποστεί τραύμα νιώθουν άσχημα για αυτό που τους συνέβη και έχουν την τάση να κατηγορούν τον εαυτό τους: «Αν φορούσα άλλα ρούχα, δεν θα με είχε βιάσει,» «Αν δεν πήγαινα εκεί, δεν θα μου είχαν επιτεθεί.» Το τραύμα συνδέεται σε μεγάλο βαθμό με ένα αίσθημα ντροπής και μίσους προς τον εαυτό σου που επέτρεψες να βρεθείς σε μια κατάσταση στην οποία ήσουν ευάλωτος.
Είναι πολύ σημαντικό να ανοιχτείς, να αντιμετωπίσεις τη ντροπή σου και να συγχωρέσεις τον εαυτό σου που για κάποιες στιγμές δεν είχες τον έλεγχο. Το να αποκτήσεις αυτού του είδους την επίγνωση βοηθά στην ενεργοποίηση του προμετωπιαίου φλοιού, κι αυτός είναι ένας από τους τρόπους με τους οποίους μπορούμε να ηρεμούμε συνειδητά τα μέρη του εγκεφάλου που είναι υπεύθυνα για την επιβίωση. Μπορεί όμως να βοηθήσει πραγματικά μόνο αν συνδυαστεί με την αυτοσυμπόνοια.
Μετάφραση - απόδοση: Oυρανία Παπανικολάου
